نقش اکوموزه ها در توسعه جوامع محلی - وبلاگ وردپرس

به گزارش وبلاگ وردپرس، اکوموزه در دهه 70 میلادی، دوره ای که ویژگی شاخص آن روبه زوال رفتن اقتصاد قدیمی و رها شدن معادن و مکان های صنعتی بود، به سرعت در اروپا گسترده شد و هدف آن بهره برداری و بهبود شرایط فرهنگ روبه زوال و بعلاوه تقویت اقتصاد آن ناحیه بود.

در گذشته به میراث فرهنگی به چشم شیء ماندگار و جاویدان نگاه می کردند، اما امروزه این دیدگاه تغییر نموده و مفهوم نو آن عبارت است از آمیزه پیچیده ای از طبیعت و تاریخ، آداب و رسوم، زبان و سنت ها. ویرانی عظیم ناشی از دو جنگ دنیای و توسعه صنعتی عمده ای که از دهه 1950 بدین سو رخ داد، مردم را به درک این واقعیت سوق داد که زندگی آن ها رابطه تنگاتنگی با محیط زندگی و کارشان دارد.

این امر، اساس هویت فرهنگی مردم و یک مرجع فکری و معنوی برای کیفیت متعادل زندگی فراهم می نماید. امروزه تمایل به درک میراث فرهنگی در وسیع ترین مفهوم آن وجود دارد، یعنی آن چیزی که حاوی همه نشانه های اثبات نماینده فعالیت ها و دستاوردهای بشر در طول زمان است. تاریخ موزه نگاری و موزه شناسی هم بیانگر شیوه هایی است که تمدن ها در اعصار متفاوت، از طریق این شیوه ها به رابطه خود با میراثشان اندیشیده اند.

ایده نقش موزه ها در توسعه منطقه ای، برای نخستین بار در دهه 1970 میلادی شکل گرفت، اما به واقع در دهه 1980 میلادی شاهد بروز خلاقیت هایی ناشی از این جریان فرهنگی بودیم. در کشورهایی چون کانادا، سوئد، نروژ و پرتغال این ایده، موزه شناسی نوین نام گرفت.

در دهه 1990 میلادی با دنیای شدن این جریان با واژه هایی چون اکوموزه یا جامعه ای همراه شد. تا این نوع موزه های نوآور یا به عبارتی نامتعارف، از مؤسسات سنتی که تنها به افزایش بازدید توریستان، ارائه تسهیلات و نهایتاً افزایش عایدی می اندیشند، قابل تشخیص باشند.

اکوموزه در دهه 70 میلادی، دوره ای که ویژگی شاخص آن روبه زوال رفتن اقتصاد قدیمی و رها شدن معادن و مکان های صنعتی بود، به سرعت در اروپا گسترده شد و هدف آن بهره برداری و بهبود شرایط فرهنگ روبه زوال و بعلاوه تقویت اقتصاد آن ناحیه بود.

اکوموزه تعریف واحدی ندارد و برپایه امکانات، ویژگی ها و نیازهای فرهنگی- محیطی منطقه شکل می گیرد و به طورکلی سازمانی است که میراث، طبیعت، تاریخ، فرهنگ و صنعت را ارج می نهد و باعث حفظ و ارتقای آن می گردد.

یک اکوموزه نوع خاصی از موزه است که بر اساس توافق با جامعه محلی برای حفظ آن مکان برپاشده است؛ جایی که توافق به معنی یک تعهد طولانی مدت است، نه لزوماً یک وظیفه قانونی جامعه محلی یعنی ملحق شدن مردم بومی و مشارکت آنان حفظ و مراقبت یعنی تعهد اخلاقی نسبت به محیط و دیدی صحیح برای توسعه بومی در آینده مکان تنها به معنی یک سطح نیست بلکه مجموعه ای از لایه های فرهنگی، اجتماعی و ارزش های محیطی است که از طریق میراث بومی دست نخورده و خاص تعریف می گردد. نتیجه اینکه اکوموزه یک روش پویاست که در آن جوامع باهدف رسیدن به توسعه پایدار، میراث خود را مدیریت، تفسیر و حفاظت می نمایند. اکوموزه بر پایه توافق اجتماعی بر پا می گردد. روش پویا فراتر از یک طرح ساده است که روی کاغذ می آید. اکوموزه یعنی طراحی فعالیت های واقعی که بتواند جامعه ما را تغییر و رشد دهد.

مشارکت جوامع تنها پررنگ کردن نقش مدیران نیست بلکه مسئولیت اصلی به عهده مردم بومی منطقه است.

توسعه پایدار هسته اکوموزه هاست و هدف افزایش ارزش مکان را به جای نقصان آن دنبال می نماید. ازآنجاکه توسعه پایدار روی اقتصاد، محیط زیست و اجتماع تأکید دارد اگر بر پایه هویت محلی منطقه باشد می تواند ماندگار و همیشگی باشد. توافق اجتماعی به معنی رضایت متقابل بین مردم محلی و اکوموزه است. اکوموزه نه تنها در تقابل با مردم محلی عمل نمی نماید بلکه در جهت برآورده کردن نیازها و خواسته های مردم گام برمی دارد. به طورکلی اکوموزه، موزه ای است که بر هویت مکان متمرکز است و به طورکلی بر پایه مشارکت مردمی شکل می گیرد و هدف آن افزایش رفاه و توسعه جوامع محلی است.

پشتوانه توسعه پایدار

با ظهور مفهوم توسعه پایدار و از زمان برگزاری اجلاس سازمان ملل متحد درباره محیط زیست و توسعه (1992) در ریودوژانیرو، محیط زیست تبدیل به یک دغدغه عمده شد؛ هم برای کشورهای ثروتمند و هم برای کشورهای فقیر؛ هرچند محیط زیست شامل موضوعاتی بسیار متفاوت برای کشورهای فقیر دنیا است. درواقع، ما دیگر نمی توانیم حقیقتی را که از دیرباز به دلایل آشکار مالی از سوی کشورهای پیشرفته انکار می شد، نادیده بگیریم: انسان موجودی زنده و بخش جدایی ناپذیر از محیط طبیعی است که در آن زندگی می نماید. انسان پیوندهای نزدیک با محیط زیست خود دارد و استفاده از این محیط، بدون در نظر گرفتن این پیوندها برای او امکان پذیر نیست.

ازآنجاکه فلسفه اکوموزه در ادامه جنبش های توسعه پایدار و دنیای شدن میراث شکل گرفته، اهدافش در جهت پایداری و بهبود زندگی مردم محلی است.

یک اکوموزه روشی پایدار برای حفظ و تعبیر جوامع است و میراثشان را برای یک توسعه پایدار حفظ می نماید.

فلسفه و ایجاد اکوموزه با گستره ای از اهداف متفاوت درهم آمیخته که شامل: حفاظت از طبیعت و میراث فرهنگی در جهت ایجاد توریستی و تحول مالی منطقه ها روستایی است. فلسفه اکوموزه و پیشنهادها تئوریک آن می بایست استفاده پایدار از منابع فرهنگی و طبیعی و پایداری جوامع را تضمین نمایند. از سوی دیگر همگام با دنیای شدن کوشش برای حفظ ویژگی های محلی و قومی و جلوگیری از رنگ باختن ویژگی های بومی در مقابل تهاجم فرهنگی در اکوموزه اهمیت بسیاری می یابد.

اما اصلی ترین هدف و وظیفه اکوموزه حفظ و صیانت موضوع دربرگیرنده خود است. درواقع هدف اولیه از تأسیس اکوموزه ها بهره برداری و افزایش فعالیت های انسانی یا نواحی خاص، به امید حفظ سنت ها و هویت چنین مکان هایی بود.

به طورکلی می توان نقش و هدف اکوموزه را در موارد زیر خلاصه کرد:

بهبود کیفیت زندگی ساکنین محلی با ایجاد توسعه مالی پایدار در آن محدوده با راهنمایی توریستی به سمت برگه هایی که پایدارند و نیازهای جوامع محلی را تأمین می نمایند.

توسعه استقلال و هویت جامعه به واسطه بالا بردن آگاهی مردم از مکان، گذشته خود و موفقیت های محلی شان حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی و کوشش در جهت بازسازی و بهسازی محیط با مشارکت مردم حمایت برنامه های آموزشی به خصوص در زمینه حفظ و ترویج دانش بومی.

ایجاد برنامه های باز زنده سازی در جهت افزایش تعداد توریست و توسعه مالی در جهت حفظ ارزش های بومی منطقه.

ظرفیت های ایران برای احداث اکوموزه ها

اکوموزه ها با اهداف مختلف و متنوعی در سرتاسر دنیا پذیرفته شده اند، ازجمله: گفت وگو و تبادل بین میراث فرهنگی و طبیعی، احیای اقتصاد و توریستی در نواحی روستایی و پرورش احساس غرور ملی با ارائه و ارتقاء هویت فرهنگی. تئوری اکوموزه بیان می نماید که این پدیده پست مدرن باید منابع فرهنگی و طبیعی را تضمین نموده و انجمن های مسئول آن ها را پایدار نگه دارد. اکوموزه ها انگیزه کشف منطقه و شناخت فرهنگ محلی را ایجاد می نمایند؛ بنابراین روابط محکمی با اکوتوریسم و توریسم فرهنگی دارند.

میراث واقعی اکوموزه چیزی جز یادمان گروهی مردمی مشخص نیست که زیستگاهشان محیط مشخصی است و شامل تمامی جنبه های میراث فرهنگی ملموس (سراچه های باستان شناسی، اشیا، بناها و محیط طبیعی) و میراث فرهنگی ناملموس (فرهنگ عامه، زبان، سنت های شفاهی) است؛ اما آنچه اکوموزه ها را خاص می نماید، این است که طبیعت و فرهنگ منطقه با تصمیم انجمن های محلی به صورت سایت توریستی عایدیه و ارزش می یابد. درنتیجه اکوموزه ها آن تصویری از میراث فرهنگی را نشان می دهند که برای مردم محلی ارزش دارد. به بیان دیگر میراث ملموس و ناملموس منطقه از طریق مردم محلی انتخاب و تعریف می شوند و این یعنی دیدگاه دمکراتیک اکوموزه ها. اکوموزه چنانچه از ریشه هدفمند شکل گرفته باشد، کاملاً شیوه ای دمکراتیک دارد.

هرچند که تا به امروز هیچ اکوموزه ای در ایران تأسیس نشده، اما کشور ما غنی و استثنایی است و فرصت های مناسبی برای احداث و توسعه اکوموزه ها دارد که می تواند علاوه بر ایجاد فرصت های شغلی برای ساکنان محلی موجب حفظ میراث طبیعی و فرهنگی برای نسل های بعدی گردد. بااین وجود چه بلایی بر سر این منطقه ها می آید و چگونه حفاظت می شوند.

اکوموزه یک مبحث ملی و میهنی، حتی حزبی و گروهی و سیاسی نیست، بلکه موضوع انسان است و محیط زیست و زایش و پویش و بالندگی خرده فرهنگ ها.

منطقه های همچون روستاهای ابیانه، کندوان، ماسوله، میمند کرمان، دشتک مرودشت استان فارس که امروزه تحت اسم روستاهای هدف توریستی بدون برنامه ریزی از طریق توریستان تخریب می گردد، مسئولیتشان با چه کسی است؟

آیا جز این است که باید این منطقه ها را به اکوموزه تبدیل و مسئولیت حفاظت و احیاء آن ها را به بومیان آن واگذار کرد؟ چه کسانی جز مردم محلی شیوه برخورد با زیست بومشان را می دانند؟ با آنالیز تجربه های مشابه در سراسر دنیا می توان به این مهم دست یافت که مسئولیت ماندگاری هویت این سرزمین را باید با ایجاد اکوموزه به مردم بومی سپرد.

مشهورترین اکوموزه ها

اکوموزه تورینو: اکوموزه تورینو در ایتالیا شامل 25 سایت است که هر سایت یک گذشته، خاطره و هویت فرهنگی مختص به خود دارد. این 25سایت در یک شبکه قرار می گیرند ولی هریک ویژگی های خود را حفظ می نمایند. آنچه بیش از هر چیز در تأسیس این اکوموزه نقش داشت همکاری مردم بومی بود که خاطرات را زنده نموده و به عینیت درآوردند تا این ویژگی ها را برای نسل بعد ذخیره و نگهداری نمایند.

طراحان این پروژه معتقدند بدون یاری مردم، این پروژه غیرممکن بود و آن ها تنها نقش راهنمایی پروژه بر اساس یک پایه علمی را داشتند و به ایجاد اکوموزه سرعت بخشیدند. این اکوموزه درعین حال که باعث ارزش دهی فرهنگی و محیطی می گردد همچون موتوری برای توسعه جامعه بومی است. بدیهی است ماندگاری این توسعه مالی تنها درگرو حفظ فرهنگ بومی و ویژگی طبیعی منطقه است.

اکوموزه هیرانوچو: اکوموزه هیرانوچو در ژاپن 1300سال قدمت دارد و طرح خیابان ها کاملاً شبیه به هزار سال پیش است؛ یک اکوموزه که در سال1993 تأسیس شده و به اسم شبکه ای آزاد برای افراد فعال در آن به تعداد می رود و همه آن ها به حفظ قسمتی از این شهر دست نخورده یاری می نمایند. هیچ ساختار مدیریتی آشکاری در این اکوموزه وجود ندارد، فقط یک روحانی از پرستشگاه بودائی بومی فعالیت ها را هماهنگ می نماید. هیرانوچو ترکیب فوق العاده ای از درختان کهن سال، خانه های تاریخی و پرستشگاه های بودائی را به بازدیدنماینده ها پیشنهاد می دهد. بعلاوه میراث ناملموس منطقه به خصوص جشن ها، جشنواره ها و قصه های آن ها بسیار شاخص است.

اکوموزه برگسلاگن: اکوموزه عظیم برگسلاگن در سوئد قرار گرفته است.

محمود مستان/ مسئول اداره میراث فرهنگی، توریستی و صنایع دستی شهرستان زرقان